ШЕРХАН МҰРТАЗА ЖАЙЛЫ 15 ДЕРЕК
Халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Шерхан Мұртаза өмірі мен шығармашылығына қатысты ел біле бермейтін 15 деректі ұсынамыз
1. Шерхан Мұртаза барлық шығармаларының арасынан «Қызыл жебе» романына көп көңіл аударған. Советтік Ресейдің жоғарғы билігінде болған бірінші қазақ Тұрар Рысқұловтың өмірі мен қайраткерлігі туралы баяндалатын бұл шығарма Ш. Мұртаза шығармашылығының басты құжатына айналды.
2. «Буржуазиялық националист пен түрікшіл» деп айыпталып ату жазасына кесілген Тұрар Рысқұловты жазғаны үшін автор Ш. Мұртазаға «неотүрікшіл» деп кінә тақты. «Жұлдыз» журналына жариялауға дайын болған нұсқасына тыйым салып, көзін жойған. Роман Қазақстан партиясының институты мақұлдаған рецензиясынан кейін ғана жарық көрген.
3. Шерхан Мұртаза білім алып жатқан мектепте Мұхамеджан Қаратаев қазақ әдебиеті пәнін жүргізген, ал Алаш Орда үкіметінің мүшесі, әйгілі саяси қайраткер Жақып Ақбаевтың қызы Аргуния химия пәнінен сабақ берген.
4. Жазушының анасына арнаған автобиографиялық «Ай мен Айша» романы бойынша Тұңғышбай Жаманқұлов спектакль қойды. Қойылымда Шерханның аяулы анасы Айша мен соғыс азабын шеккен барлық қазақ әйелдерінің күрделі тағдыры сипатталған.
5. Шерхан Мұртаза туысқан қырғыз әдебиетінің шоң өкілі, Қырғызстанның халық жазушысы Шыңғыс Айтматовтың барлық шығармаларын қазақ тіліне тәржімалады. Тіпті жас кезінде ертегіші Х. Андерсонның ертегілері мен еуропалық бірер жазушының да туындалыран қазақ тіліне аударып бастаған.
6. Шерхан Мұртазаға тән қасиет – талантты жастарға қамқорлығы. Шығыста облыстық газетті қызмет етіп жүрген Оралхан Бөкейді, Атырауда жүрген жас ақын Фариза Оңғарсынованы, оңтүстікте трактор жүргізушісі болып еңбек етіп жатқан Мұхтар Шахановты және Арқада аймақтық газетте тілші Ақселеу Сейдімбекті «Лениншіл жас» газетіне тартты. Аты атылған бұл кісілер қазақ руханияты мен әдебиетіне өлшеусіз үлес қосты, ел таныған үлкен азаматтарға айналды.
7. Жазушының мерейтой, туған күнді атап өту дегенді жақтыртпаған. «Адамды жасы көріктендірмейді, оны еңбекқорлық пен қарапайымдылығы көріктендіреді» дейді екен Шераға.
8. Мүсінші Темірхан Қолжігіт Бауыржан Момышұлының ескерткішінің нобайын жасап жатқан уақытта батырды жылқының үстіне қондырған. Сол кезде мүсіншінің ойына «Біздің ата-бабамызды ешбір уақытта ешкім жеңбеген. Неге?» деген сұрақ келді. Сол сұраққа Шерхан Мұртаза былай деп жауап берген: «Қазақ пен жылқы – біртұтас ағза. Бейбіт еңбек жасап жатқан барлық қазақ, батырақ болсын, малшы болсын, егінші болсын – атқа қонған кезде жүз есе күшті және жүз есе батыл бола қалады».
9. Шерхан Мұртазаға қатысты әріптестерінің арасында мынадай бір оқиға болыпты. Мұса Рахманберді мен Рақымжан Отарбаев екеуі кезекшілікте болған кезде қасына Алашыбай Есмағамбетовты алып бас редактордың жаңа мақаласын «атап өтеді». Алашыбай бастықтың суреті газеттің оқырман әйелдер қауымына ұнасын деп оны өңдеп, түзете бастайды. Дәл келтіру мақсатындаШерағаның мұртын қара бояуды әбден қосып, бет-әлпеті көрінбейтіндей деңгейге жеткізеді. Оған қоса мақаланың атында да қате кеткен: «Жаза» атауының орнына «Жала» деп жазылыпты. Мұны көрген бас редактор Шерхан Мұртаза «үш сабаздың» әрқайсысын көзбен атып, басын түсіріп, «түсінікті» деген екен. Оның орнында басқа біреу болғанда жазалау басталып кетер еді дейді көзкөргендер.
10. 1994 жылы Шерхан Мұртаза Жоғарғы Кеңестің 13-ші шақырылымның депутаты болып сайланды. Осыған байланысты сан-саққа жүгірген көзқарастарды байқаған жазушы: «Бұл лауазымға жабысып алғанымды ойлап жатсаңыз, қателесесіздер. Мен үшін ең маңыздысы – менің қаламұшым. Мен оған ие болғанымша, жұмыссыз қалмаймын» дейді.
11. Республикалық газет-журналдарды тұралап жатқан жерінен түлетіп, құстай ұшырған Шерағаңды газеттен алып, телеарнаға жіберуді ұсынады. Қайраткер бұған көнбейді. Сол кезде Президент әкімшілігінің бөлім меңгерушісінің орынбасары Сауытбек Әбдірахманов: «Ол кісі «Егемен Қазақстан» газетасын күшейткен, қызмет атқарып жүрген барлық редакцияға жаңа күш берген. Телевидениеге де жаңа өмір сыйлайды дегенге ешқандай күмәніміз болмаған. Бірақ Шераға бүлік шығарған. «Мен ешқашан телевидениемен жұмыс істемегенмін» деді. Былай айтамыз – көнбейді, былай айтамыз – көнбейді. Жарты сағат отырдық салғыласып. Аяғында мен: «Шераға, Сталин соғыс кезінде майдан шебін бұзып шығатын жерге маршал Жуковты жіберетін. Осылайша Президент сізге де сенімін білдіреді» дедім. Осыдан кейін Шераға күліп, жұмсарған» деп еске алады.
12. Сейдахмет Бердіқұловтың «Кайнозой ашылып жатыр» деректі әңгімесінде бір қызық оқиға сипатталады: «1958 жылы Мысыр соғыс түтінінде тұншығып өлді. Суэц оқиғасы. Әр үйдің динамигінен: «Мұсылмандар, көтеріліңдер! Біртұтас фронтпен араб халқын құл ететін империалисттік зомбылыққа қарсы шығайық!» деген шақырулар естіледі. Жастық шақ абайсыз! Бұл абайламаушылдық бізді военкоматқа барып, жалынды өтініш жазуға итерлемеген. Жауап ретінде біз осындай хат алдық: «Кіші лейтенант Бердіқұлов, кіші лейтенант Мұртазаев, отаншыл ықыласыңызға рақмет. Қажеттілік пайда болса, біз сізді әскерге шақырамыз». Бұл хат әлі күнге дейін жеке мұрағатта сақталған».
13. Ұлт суреткері Ғабит Мүсірепов жазған «Қыз Жібек» фильмінің сценариі алғашқы рет «Лениншіл жас» газетінің Шерхан Мұртаза басқарған жылдарында жарияланған.
14. Шерхан Мұртаза «Лениншіл жас» газетіне келген кезде оның таралымы 30 мың данаға әрең жететін. Ал Шераға оны 150 мың данаға дейін көтерген. Сондай-ақ «Жұлдыз» журналы Шерхан Мұртазаның уақытында 4-5 мың данадан 255 мың данаға дейін өсті. Бұл – рекордтық көрсеткіш!
15. Бір күні ашуланған Шерхан Мұртаза жұмысқа келіп Смағұл Сәдуақасұлы туралы әңгіме аясында былай деді: «Адал жігітке туған жердің алақандай жері де бөлінбеген. Бұл болмыстың бір кәкірі!». Кейін Дихан Қамзабекұлы атты ғалым Мәскеу крематорийдан оның күлін алып, Астана жерінде жерледі.
Автор: Аян ӘДЕН
© e-history.kz
